Recenzja powstała przy współpracy z portalem Esensja i została tam pierwotnie zamieszczona.
„Tetralogia potwora” to cztery komiksy, napisane i narysowane przez Enkiego Bilala w latach 1998-2007, już po „Trylogii Nikopola”. W przeciwieństwie do luźno powiązanych opowieści o Alcydzie Nikopolu, tetralogia stanowi jedną, nierozerwalną całość, z której jako samodzielna historia broni się tylko jej pierwsza część – „Sen potwora”. Bilal daje się poznać w tetralogii jako ekstremalny indywidualista i artysta nieskrępowany żadną konwencją ani niepisaną zasadą – choć trzeba przyznać, że wolność twórcza, w tym akurat przypadku, stawia nie tylko wysokie wymagania przed czytelnikiem, ale i prosi o kredyt zaufania. Czy Bilal go spłaca?
We wrześniu 1998 roku, wydawnictwo „Les Humanoïdes Associés” wydaje komiks „Le sommeil du monstre”, którego tytuł (dosłownie „Sen potwora”) nawiązuje do znanego obrazu Francisca Goi „El sueño de la razón produce monstruos” – „Gdy rozum śpi, budzą się demony (potwory)”. W połowie lat dziewięćdziesiątych, kiedy to Enki Bilal zaczął prace nad wspomnianym albumem, potwory „wytworzone” przez uśpiony rozsądek i rozum, poczynały sobie coraz śmielej. Wojna w byłej Jugosławii, trwająca od roku 1992 do 1995 i przejęcie władzy przez talibów w Afganistanie w roku 1994 są wymieniane przez autora jako źródła twórczego „natchnienia”. Tragedia w ojczyźnie skłoniła go do spojrzenia w przeszłość, do analizy przyczyn nieszczęścia, natomiast sytuacja na Wschodzie zaniepokoiła na tyle, że sprowokowała do twórczej ekstrapolacji tego zjawiska. Co by było, gdyby w przyszłości, za, powiedzmy, trzydzieści kilka lat, powstała międzynarodowa, multiwyznaniowa organizacja terrorystyczna, głosząca konieczność wyrugowania myśli, nauki, kultury i pamięci o historii. Obscurantis Order – Zakon Obskurantyzmu, planujący krwawe zamachy na światowe elity intelektualne, ekonomiczne i szeroko zakrojony program wstecznictwa kulturowego o nazwie „Tabula rasa”.
Świat roku 2026 śpi snem nowoczesnego, świeckiego i tolerancyjnego człowieka. Podczas tego snu zaczynają się wojny oraz segregacja rasowa, seksualna i wyznaniowa – wszystko to jest pożywieniem dla rozbudzonych, szalejących potworów. Enki Bilal urodził się w prawosławnym Belgradzie jako syn Czeszki-katoliczki i Bośniaka-muzułmanina, a następnie został Francuzem. Główny bohater komiksu, Nike Hatzfeld, którego, poprzez imię będące anagramem, możemy utożsamiać z samym autorem, urodził się w Sarajewie – tylko, że trochę później, podczas bombardowania z 1993 roku. Nike pytany jest ciągle o swoją tożsamość – jest Serbem, Chorwatem czy Bośniakiem? Muzułmaninem czy chrześcijaninem? Brak odpowiedzi z jego strony jest jasną deklaracją poglądów nie tylko bohatera, ale i samego autora – te rzeczy nie powinny być przecież istotne. Ludzie zapominają co jest ważne, nie uczą się na swoich błędach i nie wyciągają wniosków.
I tu znowu pojawia się Nike i jego niesamowita zdolność – pamięć absolutna, sięgająca pierwszych dni jego narodzin. Fabuła „Snu potwora” przeplatana jest retrospekcjami Nike’a, który opowiada o swoich pierwszych dniach życia. Spędził je z dwójką innych nowo narodzonych sierot w sarajewskim szpitalu z dziurą w dachu, którą wyrwała spadająca bomba. Wokół rozpacz, szlochy, krzyki rannych, głośne eksplozje i zapach krwi. W tym piekle na ziemi dochodzi do nawiązania pewnej specyficznej więzi między trójką zwróconych do siebie głowami noworodków – symbolem ich jedności staje się wytrawiony w pamięci Nike’a, fantasmagoryczny widok nocnego nieba obserwowanego przez „wojenną dziurę” (war hole) w suficie. „Sen potwora” opowiada już o dorosłych dzieciach, które przeżyły koszmar Sarajewa – Leyla pracuje w obserwatorium na orbicie okołoziemskiej; Amir i jego dziewczyna Sasha są najemnikami, którzy nieopatrznie związali się z ugrupowaniem Obscurantis Order; natomiast Nike zwerbowany zostaje przez FBII (Federal Bureau of International Investigation) w celu pomocy przy rozpracowaniu siatki OO. Organizacja ta, według słów tajemniczego doktora Warhole’a (uwaga na nazwisko!) i tak zagięła parol na Nike’a Hatzfelda – pamięć absolutna nie może pozostać niekontrolowana.
Pamięć bowiem, zarówno w wymiarze jednostkowym jak i społecznym, jest podstawowym orężem w walce z fundamentalizmem i obskurantyzmem. Gdy jest krótko po wojnie, ludzie, otrzepując się z gruzu i liżąc rany, zaklinają się, że już nigdy nie dopuszczą do ponownej tragedii. Ale pamięć ludzka jest zawodna, podatna na wypaczenia, subiektywizmy i błędne interpretacje. Nike, utożsamiany z ludzkością, aby obudzić rozum, przywrócić rozsądek i przepędzić potwory, musi dokładnie przepracować wszystkie traumy przeszłości, przywołać wspomnienie o innej, metaforycznej bestii szalejącej na Bałkanach trzydzieści lat wcześniej. Tylko pamięć o przeszłości i oswojenie potworów w niej żyjących gwarantuje czujność i broni przed monstrami przyszłości.
„Sen potwora” opowiada o walce Nike’a z ideami OO, rekonstrukcji jego własnego życia, poszukiwaniach Amira i Leyli oraz o walce o własną tożsamość i wolność. W części tej pojawia się też najważniejsza, obok Hatzfelda, postać tetralogii - wspomniany doktor Warhole, który okazuje tu się być zupełnie kimś innym, niż wydaje się na początku. Jego nazwisko symbolizuje nie tylko wizję z pierwszych dni życia Nike’a, lecz może być kojarzone z pewnym znanym artystą o imieniu Andy, który żył w dwudziestym wieku. A skojarzenie nie wynika tylko z podobnego brzmienia nazwiska, lecz również z pewnej idei Bilala. Otóż, tworząc drugą część tetralogii, zatytułowaną „32 grudnia” dokonał on pewnego zaskakującego zwrotu fabularnego i światotwórczego. Tematyka fundamentalizmu religijnego, symbolizowana przez Obscurantis Order, zostaje tu całkowicie porzucona.
Skąd ta zmiana? Enki Bilal, na trzy lata przed 11 września 2001, pokazał w komiksie walące się budynki, które zostały celem ataku terrorystycznego OO. Podczas zamachów w Nowym Jorku, pracował on już nad drugą częścią – relacja telewizyjna z miejsca tragedii była dla niego prawdziwym szokiem. Autor uznał, że nie wypada w tej sytuacji drążyć tego tematu, byłoby to nie w porządku. W jednym z wywiadów powiedział, że w chwili, gdy obserwował płonące wieże World Trade Center, wyobraził sobie przywódcę spisku jako wyrachowanego człowieka. Jego „dzieło” to zło absolutne, które z rozmysłem umieszczone zostaje przez „artystę” w świetle jupiterów, żądne poklasku i podziwu – magnetyzuje okrucieństwem, fascynuje i przeraża jednocześnie, jest doświadczeniem niemalże numinotycznym. To stąd wziął się główny wątek fabularny „32 grudnia”, ewoluujący aż do ostatniej części – doktor Warhole jako piekielny artysta i jego Absolute Evil Art, czyli nieskończone zło urastające do rangi sztuki.
Nike Hatzfeld, wyzwoliwszy się spod wpływu Warhole’a w „Śnie potwora”, zostaje zaproszony przez Leylę do wzięcia udziału w pewnym doświadczeniu na Pustyni Nefud. Wraz z przywódcami duchowymi wszystkich religii świata będzie poddany działaniu fal płynących z nieznanego źródła w kosmosie i niosących prawdopodobnie jakieś ważne informacje. Amir i Sasha, po ucieczce z rąk Obscurantis Order mają swoje własne problemy - muszą walczyć nie tylko o swój związek, ale i o własną tożsamość. Nike tymczasem trafia na pewne przyjęcie organizowane przez dziwnego człowieka o nazwisku Holeraw. Podczas imprezy dochodzi do pierwszego z serii happeningów Brutalnej Sztuki. Powraca Warhole, który znalazł sposób na swoją dalszą egzystencję, pojawiają się duplikaty Nike’a, ruszające w świat w jego imieniu, a on sam znowu zostaje ubezwłasnowolniony przez oszalałego potwora, który tym razem zaczyna nazywać samego siebie „artystą”. Dochodzi do kolejnych eksplozji Absolute Evil Art (nawiązującej do postaci francuskiego artysty Jeana Dubuffeta i specyficznego nurtu w sztuce – art brut) – powstaje gigantyczna, czarna chmura, z której pada deszcz kwasu palącego wszystko z niewyobrażalną siłą, oraz wielki, niszczycielski czerwony obłok złożony z miliardów much-robotów. Tymczasem na Pustyni Nefud dochodzi do niezwykłych wydarzeń.
„32 grudnia” jest zwolnieniem tempa, po fabularnie gęstym jak smoła „Śnie potwora”. Sam Bilal stwierdził, że każda kolejna część ma coraz wyższy poziom abstrakcji i nonszalancji w podejściu do czytelniczych gustów i przyzwyczajeń. Rzeczywiście tak jest, trzecia część tetralogii, „Spotkanie w Paryżu” jest najbardziej niejednoznaczna, fantasmagoryczna i trudna do uchwycenia w jakieś interpretacyjne ramy. Amir i Sasha trafiają pod skrzydła niejakiego Branka Blitvy i zostają zawodnikami „jedynej ateistycznej drużyny piłkarskiej w krwawych Międzyreligijnych Mistrzostwach Europy w piłce nożnej”. Leyla, załamana wydarzeniami z „32 grudnia” snuje się po Belgradzie, próbując zrozumieć świat, który ją otacza. Nike Hatzfeld występuje w komiksie w kilku wersjach – wszystkie bez wyjątku pozostają pod kontrolą Warhole’a, który zaczyna na naszych oczach przechodzić jakąś niezrozumiałą z początku metamorfozę.
Wyjaśnienie przychodzi w części czwartej, zatytułowanej „Czwórka?”. Bilal znowu „zagęszcza” fabułę, łączy razem wszystkie wątki i wyjaśnia największe zagadki. Wiemy już kto był prawdziwym człowiekiem a kto replikantem, znamy zagadkę objawień na Pustyni Nefud oraz tajemnicę Warhole’a, rozumiemy sedno idei Absolute Evil Art i jej zaskakującej ewolucji.
Enki Bilal, odszedł od tematyki fundamentalizmu religijnego w stronę dość swobodnej i bardzo ekspresyjnej metody twórczej. Chciał poprzez nią stworzyć uniwersalną historię o ludzkości, jej powinności wobec własnej historii oraz sposobach obłaskawiania budzących się potworów. Wykreowany przez niego świat przyszłości, to podobnie jak w przypadku „Trylogii Nikopola”, retrofuturystyczna hipernowoczesność – latające taksówki, replikanci, transfery osobowości, zaawansowana, cyberpunkowa chirurgia ciała i posthumanizm. Jest to jednocześnie świat dotknięty poważnym rozpadem, zarówno w wymiarze fizycznym jak i ideowym, intelektualnym, metaforycznym. Świat przyszłości żyje w niepamięci, gdzie zło znajduje żyzną glebę dla wzrostu. Ludzie nie są wolni, zawsze ulegają wynaturzonym hasłom i kłamliwym obietnicom. Nike Hatzfeld pokazuje, jak można z tym walczyć na poziomie jednostki, jak poprzez pamięć o przeszłości i jej potworach, możemy zachować człowieczeństwo. Warhole z kolei przenosi tę ideę na jeszcze wyższy poziom – przypadek tego artysty zła, rzeźbiarza idei na skalę globalną, symbolizuje całą ludzkość. Dowiadujemy się, że ze złem absolutnym można walczyć, bo „absolut” to wielce rozdmuchane pojęcie. Trzeba tylko umieć wyciągać wnioski z historii i brać z niej nauki.
Na osobną wzmiankę zasługują rysunki Enkiego Bilala. Każdy z nich jest tak naprawdę małym dziełem sztuki, tworzonym wstępnie na płótnie rozciągniętym na sztalugach i przeniesionym na karty komiksu. Nieodmiennie kamienne twarze, które są wizytówką artysty, mogą oczywiście irytować – dla mnie osobiście jednak, ta maniera Bilala jest nierozerwalnie związana z całościowym odbiorem jego sztuki.
Tytuł: Sen potwora, 32 grudnia, Spotkanie w Paryżu, Czwórka?
Scenariusz: Enki Bilal Rysunki: Enki Bilal
Tłumaczenie: Wojciech Birek
Tytuł oryginału: Le Sommeil du monstre, 32 Décembre, Rendez-vous à Paris, Quatre?
Wydawnictwo: Egmont
Wydawca oryginału: Les Humanoïdes Associés (1-2), Casterman (3-4)
Data wydania w Polsce: 2002, 2003, 2006, 2008
Data wydania oryginału: 1998, 2003, 2006, 2007
Liczba stron: 66, 60, 68, 58
Oprawa: miękka
Papier: kredowy
Format: 196 x 268
Wydanie: I
ISBN: 8323713626, 8323790337, 8323728143, 9788323729419
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz