Frankenstein, czyli współczesny Prometeusz

Kto tu jest człowiekiem?

Gdy słyszymy o Frankensteinie i jego monstrum, naszym pierwszym skojarzeniem jest postać wykreowana przez Borisa Karloffa w filmie Frankenstein z 1931 roku (choć, według mnie, najbliżsi wizji autorki powieści byli twórcy serialu Penny Dreadful). Wielki humanoid o wysokim czole, z śrubkami wkręconymi w szyję, poruszający się w mechaniczny sposób. Popkultura zmodyfikowała źródłową historię i postać niezliczoną ilość razy. Warto zatem sięgnąć do oryginalnej historii, spisanej przez Mary Shelley - jest to w moim odczuciu ewenement w historii literatury. Jest okazja, w lutym wydawnictwo Vesper wznawia Frankensteina w twardej oprawie.

Mary Wollstonecraft Godwin, szesnastoletnia wyrodna córka swoich rodziców, postępowych jak na swoje czasy, światłych ludzi, ucieka ze swojego bogatego domu w imię romantycznej miłości. Jej wybrankiem jest Percy Shelley, angielski poeta, który dla Mary zostawia swoją ciężarną żonę. Europejskie wojaże, małżeństwo, wzloty i upadki to swego rodzaju realizacja mitu epoki o ponadczasowym, burzliwym uczuciu. Mary (już) Shelley w wieku dziewiętnastu lat spędza lato w okolicach Genewy wraz z mężem i jego przyjaciółmi. Wtedy, podczas dziwnego, mrocznego lata, pełnego anomalii pogodowych, przy wieczornych opowieściach z dreszczykiem, w głowie Mary rodzi się pomysł na historię. Historię, która okaże się nieśmiertelna, przekazywana z pokolenia na pokolenie i będąca zaczynem nowego gatunku literackiego – horroru.

Frankenstein to powieść szkatułkowa, której zewnętrzną warstwę stanowi historia osiemnastowiecznej wyprawy Roberta Waltona na biegun północny. Zanim w literaturze pojawił się wszechwiedzący narrator, wielką popularnością cieszyła się powieść epistolarna, czyli oparta na przedstawieniu fabuły w korespondencji listownej między bohaterami. Robert Walton pisze listy do swojej siostry, w których pełen entuzjazmu snuje marzenia o odkryciu bieguna i wymazaniu ostatnich białych plam na mapach. Jest typowym przedstawicielem okresu Oświecenia, zachłyśniętym nauką, pokładającym bezgraniczną wiarę w ludzki rozum, dla którego nie powinno być żadnych granic. Wedle poglądów Waltona, wszystkie obszary poznania muszą być definiowane przy użyciu racjonalnej i logicznej metody, ściśle związanej z naukowym sposobem dochodzenia do prawdy. I wtedy nie ma barier dla potęgi ludzkiego intelektu, możemy sięgnąć do absolutu.

Rzeczywistość mocno weryfikuje stanowisko Waltona. Spotkany na lodowym pustkowiu ludzki cień, trawiony gorączką i załamany nerwowo Victor Frankenstein, był kiedyś takim samym entuzjastą nauki i wiedzy. Walton zapisuje opowieść Frankensteina, ludzkiego Prometeusza, który sięgnął tam, gdzie Walton dopiero zamierza. I upadł. Za próbę kradzieży ognia boskiej wiedzy i roszczenie sobie praw, które nigdy nie będą ludzkim przywilejem, cierpi niewysłowione katusze, z których wyzwolenie możliwe jest tylko na arktycznej, lodowej pustyni. Dopóki nie zniszczy swego przeklętego dzieła, nie zazna spokoju.

Dziełem jest, jak to wszyscy wiemy, monstrum zbudowane z  ludzkiego ciała i ożywione przez Frankensteina w odosobnionym laboratorium.Młody student Uniwersytetu w Ingolstadt chciał złapać Boga za nogi a gdy już mu się to udało, okazało się że trzyma owłosione łydki szatana i przeżywa szok, ponieważ podniósł wzrok do góry. Frankenstein porzuca swoje stworzenie natychmiast po jego kreacji a monstrum, zagubione i niepewne tego, czym jest i po co jest, szuka akceptacji w świecie. A świat jest pełen ludzi – stworzeń, które budzą w sztucznie ożywionym człowieku fascynację i sprawiają wrażenie istot, od których można się uczyć i zdefiniować tym samym swoją rolę i miejsce na Ziemi. Bezimienny, samotny stwór, nie jest bowiem zły z przyrodzenia, jest raczej jak biała karta, którą można zapisać i tym samym go zdefiniować. I co się dzieje?

Najpierw porzuca go jego własny „ojciec”, a potem spotykają go nieustanne szykany i powszechne odrzucenie ze strony spotykanych osób. Ludzie widzą w nim tylko zło, potwora, bestię i abominację. I to go faktycznie zaczyna definiować, to ludzie czynią go tym czym ostatecznie się staje – mordercą, dusicielem i uciekinierem. Nie ma dla niego miejsca w świecie ludzi, a przecież nie jest zwierzęciem, które nie myśli i nie doświadcza ludzkich uczuć. Ludzie przelewają do jego pustej skorupy całe swoje zepsucie, uprzedzenia, zło, krótkowzroczność i okrucieństwo. Gdy ten fakt do niego dociera, celem jego przeklętego życia staje się zemsta na swoim stwórcy.

Z kart powieści bije mocne autorskie przesłanie. Mimo wielkiego, naukowego postępu, będącego pokłosiem epoki oświecenia, człowiek zawsze pozostanie nacechowany swą małością i podłością. Nie jesteśmy godni boskiej mocy, nie powinniśmy sięgać tam gdzie nasza ingerencja przyniesie szkody a my sami nie jesteśmy w stanie przewidzieć konsekwencji naszych działań. Czuć wyraźnie nową epokę, młoda Mary buntuje się i odrzuca oświeceniowe ideały i racjonalny empiryzm na rzecz romantycznego kursu na niezbadane zakątki oceanów mistyki i werterowskie cierpienia duszy.Tym samym ciężko zaliczyć Frankensteina ot tak po prostu do gatunku horroru,takiego jaki znamy dzisiaj. Bo to nie horror, to pradziad tego gatunku, filozoficzna opowieść grozy z początków epoki romantyzmu, która była przez dziesięciolecia i jest nadal niewyczerpanym źródłem inspiracji. I to jest właśnie wspomniany przeze mnie ewenement. Dwudziestoletnia kobieta w świecie zdominowanym przez mężczyzn pisze powieść, która przyćmiewa swą późniejszą popularnością i siłą większość utworów swego okresu, a po dwustu latach nie ma chyba osoby, która by o niej nie słyszała.

Bo wszyscy chyba kojarzą stwora. Wspomnieć jednak należy, że popkulturowa widokówka z potworem pozszywanym z martwych członków, ożywianym przez niezliczone kable i przewody, którym prąd dostarcza dziwna maszyna, nakręcana korbą przez Igora, garbatego sługę, a w tle słychać okrzyk „It's alive!”, nie ma nic wspólnego z wizją Shelley.W powieści, wszystko jest bardzo subtelne, wzniosłe, egzaltowane, emocjonalne. Nawet dzikie monstrum układa w myślach frazy niemal jak spod pióra Lorda Byrona, a wszyscy zdają się działać pod wpływem impulsu, serca i emocji, nigdy rozumu i dalekosiężnych planów. A sam Wiktor Frankenstein to trochę nadwrażliwy marzyciel, nie potrafiący uczyć się na błędach i nie patrzący wprzód. Typowy romantyk, któremu sekundę zabiera rozbicie wazonu z kwiatami a potem dziesięć godzin jego opłakiwanie w blasku księżyca przy trzaskających okiennicach. To nie zarzut, to charakterystyka postaci, Shelley pisała tak, jak dyktowały ówczesne kanony.

Na koniec muszę wspomnieć o nowym wydaniu Vespera. Wznowienie to, podobnie jak pierwsze, miękkookładkowe wydanie, jest prawdziwym bibliofilskim cackiem. Mamy nowy przekład Macieja Płazy i jego posłowie, rzucające światło na historię powstania powieści, mamy genialne ilustracje Lynda Kendalla Warda, mamy dodatkowo też opowiadania powstałe jako odpowiedź na wymyśloną naprędce przez Mary Shelley pierwszą wersję Frankensteina - Wampir Johna W. Polidoriego, Pogrzeb George’a G. Byrona oraz niesamowite opowieści męża Mary Shelley. Bardziej klasycznie już nie można.

Recenzja powstała przy współpracy z portalem Szortal i została tam pierwotnie zamieszczona.

Za egzemplarz do recenzji bardzo dziękuję wydawnictwu Vesper

Tytuł: Frankenstein, czyli współczesny Prometeusz
Tytuł oryginalny: Frankenstein or the Modern Prometheus
Autor: Mary Shelley
Tłumaczenie: Maciej Płaza
Wydawca: Vesper
Data wydania: luty 2017
Rok wydania oryginału: 1818
Liczba stron: 352
ISBN: 9788377312605