Golem

Źle podszedłem do lektury Golema. Zwiedziony niewytłumaczalnym w sumie przeświadczeniem, że będę miał do czynienia z klasyczną powieścią grozy sprzed kilkudziesięciu lat, oczekiwałem podobnych doznań jak w przypadku Lovecrafta, Poego, Chambersa. A to trochę inna historia i trochę inny rodzaj grozy.

W przypadku Golema trudno w ogóle mówić o grozie jako takiej. To raczej niepokój i ciągłe doświadczanie odrealnienia świata przedstawionego, dokładnie takie jakie czujemy podczas czytania Procesu Kafki czy Sklepów Cynamonowych Schulza. Bo do tej dwójki jest Meyrinkowi zdecydowanie najbliżej (albo raczej to tej dwójce jest blisko do Meyrinka, bo Golem został wydany kilkanaście lat wcześniej – dokładnie w 1915 roku).

Główny bohater Golema, Atanazy Pernath, wycinacz kamieni i artysta-jubiler, żyje na przełomie wieków w Pradze. Jego życie to nieustanne kwestionowanie realności otaczającego go świata, powątpiewanie w świadectwo zmysłów, niewytłumaczalna groza dopadająca go w najmniej oczekiwanych momentach i paraliżująca na długie godziny. Pewnego wieczoru odwiedza go tajemniczy, na poły wyimaginowany gość, który zostawia mu żydowską Księgę Ibbur – w tym momencie Pernath wchodzi na ścieżkę, która przywiedzie go na skraj szaleństwa. 

Napisać o Golemie, że jest to powieść, w której tajemnicza postać z żydowskiej tradycji pojawia się w życiu Pernatha jako pewien klucz i łącznik pomiędzy światem realnym a urojonym, to mało. Meyrink oddał czytelnikom prawdziwy interpretacyjny labirynt, z którego wyjście jest zapewne dane przede wszystkim tym, którzy znają choć trochę Kabałę i tradycję żydowską. Dodatkowo, na całej tej ezoterycznej podbudowie, postawiony jest gmach fabularny o bardzo niestabilnym, onirycznym wręcz szkielecie. Świat, w którym przebywa Pernath i którego my doświadczamy poprzez jego relację, jawi się jako ciągły sen, z którego nie jesteśmy się w stanie przebudzić. Anatazy Pernath jest typowym przykładem tzw. niewiarygodnego narratora, ale dodatkowo (czego nie byłem jak do tej pory świadkiem w literaturze) świadomego swej przypadłości. Pernath jawnie kwestionuje to co pisze, nie kryje tego przed czytelnikiem, jest niewiarygodny nawet dla samego siebie. On sam do końca nie wie kim jest, co potęguje jego egzystencjalne lęki. Józef K. z Procesu był przynajmniej pewny swojej tożsamości, Pernathowi nawet to zostaje odebrane.

Gustav Meyrink to postać niezwykle barwna. Był buddystą, miłośnikiem parapsychologii, znawcą Kabały, pasjonatem okultyzmu. Z powodu swych fascynacji, nazywany był nawet „szatanem z Pragi”. Golema nie sposób zrozumieć w oderwaniu od tych wszystkich obszarów, które autora żywo interesowały. Dodatkowo (nie wiem na ile to było zamierzone) Golema należy postrzegać również jako powieść o jednostce, która zostaje osaczona przez rzeczywistość i zagubiona w bezkresie otaczającego ją świata. Egzystencjalizm pełną gębą.

Jest jednak mała różnica pomiędzy Kafką a Meyrinkiem. Egzystencjalne rozterki Kafki wynikają z zagubienia jednostki w świecie, skonstruowanym przez racjonalny sposób ludzkiego poznania i interpretacji świata. Sądy, biurokracja, życie samo w sobie i ogrom wszechświata nie są obrysowane żadnym nadnaturalnym konturem, to tylko produkt człowieka, jego psychiki i sumienia (przynajmniej tak mi się wydaje). U Meyrinka zaś, za całym egzystencjalnym horrorem, kryje się mistyka, ezoteryka i metafizyka, będące czymś pozaludzkim, niedostępnym poznaniu. Pernath błąka się w świecie bliższym temu ze Sklepów Cynamonowych niż temu z Procesu ale czy jest to mniej czy bardziej fascynujące trudno orzec.  Bo fascynujące jest z pewnością.

Powieść jest bardzo trudna, niedzisiejsza, hermetyczna. Lubię takie rzeczy co jakiś czas. Mam nadzieję, że to dobry prognostyk na 2017 rok. Mam zamiar w końcu porządnie zapoznać się z klasyczną literaturą grozy od Vespera i C&T (ale nie tylko).

Tytuł: Golem
Tytuł oryginalny: Der Golem
Autor: Gustav Meyrink
Tłumaczenie: Antoni Lange
Wydawca: Vesper
Data wydania: 2014
Liczba stron: 337
ISBN: 9788377311790