Jądro ciemności

Ciemność – Nieunikniona uległość

„Jądro ciemności” Josepha Conrada jest dziełem niesłychanie trudnym. I nie chodzi tu wcale o język, choć ten jest skomplikowany, złożony i wymagający skupienia. Trudna jest warstwa metaforyczna, symboliczna i cały ten dyskurs Conrada z Europejczykiem końca dziewiętnastego wieku, dumnym z własnej „europejskości” i cywilizacji. A właściwie nie tyle z Europejczykiem, co po prostu z człowiekiem. „Jądro ciemności” zostało przeanalizowane na dziesiątki sposobów, rozłożone na czynniki pierwsze przez literaturoznawców na całym świecie – z kilkunastu opracowań krytycznych, które przeczytałem właśnie przy okazji kolejnej lektury, chcę zwrócić uwagę na tekst „Niebezpieczne arcydzieło”, autorstwa profesora Przemysława Czaplińskiego. Opracowanie to możemy znaleźć w edycji Wydawnictwa Vesper z 2009 roku z serii „Arcydzieła literatury światowej”. 

Analizować dogłębnie dzieła Conrada nie będę, bo popadłbym w śmieszność. Chcę tylko zwrócić uwagę na kilka spraw i być może namówić kogoś, kto nie zna, do przeczytania. W tym przypadku bowiem, nie jest przesadą stwierdzenie, że jest to rzecz, którą znać trzeba. Zwłaszcza, jeśli chce się w sensowny sposób wypowiadać o współczesnej literaturze (w tym fantastycznej), czy kulturze (popkulturze) w ogóle. Nawiązania i trawestacje „Jądra ciemności” znajdziemy w bardzo wielu utworach. Najoczywistszy i zawsze pierwszy w kolejce jest film „Czas apokalipsy”, potem idzie dość wierna adaptacja Nicolasa Roega z 1993 roku, czy wspomniany przez prof. Czaplińskiego „Aguirre, gniew boży” Wernera Herzoga. Zadłużona jest też literatura fantastyczna – „Serce Mroku” Dukaja (a nawet Skoliodoi z „Innych pieśni” – choć sam Dukaj mówił w jednym wywiadzie o raczej nieuświadamianej inspiracji), „Brasyl” Iana McDonalda, „Blizna” Chiny Mieville’a – żeby ograniczyć się tylko do kilku tytułów.

Dobrze wiemy, że fabuła „Jądra…” została mocno zainspirowana prawdziwymi przeżyciami Josepha Conrada. W 1890 roku podróżował parowcem „Król Belgów” po Wolnym Państwie Kongo jako pracownik Belgijskiej Spółki Akcyjnej do Handlu z Górnym Kongiem. Okres pobytu w Afryce był dla Conrada przeżyciem traumatycznym i to nie z powodu najróżniejszych chorób i potwornego zmęczenia. Weźmiemy gigantyczny kraj w centrum Afryki o powierzchni dwóch milionów kilometrów kwadratowych, gdzie mieszka około dwadzieścia milionów mieszkańców. Przekażemy go na własność (na własność!) królowi Belgii, Leopoldowi II. Będzie to jego folwark, farma, plantacja z milionami niewolników. Zaprzęgniemy ich potem do katorżniczej, przymusowej pracy, bez wytchnienia, bez jedzenia, bez litości. Zamkniemy rodziny tychże niewolników w nieludzkich warunkach i będziemy mordować, jeśli ci przestaną wyrabiać normę. Gdy któryś nie będzie mógł już pracować z powodu głodu lub choroby to rzucimy go na stertę gnijących ciał, niech zdycha. A celem ich pracy ustanowimy pozyskanie kauczuku i kości słoniowej. Kauczuku, jakiejś cholernej gumy. Kości słoniowej, ciosów (kłów) słoni, rzeczy zupełnie bezwartościowej, bo przecież jej „wartość” to tylko wymysł naszej cywilizacji. Broszki i kolczyki można robić z kamieni, do diabła, z metalu i szkła także. I to wszystko zrobimy my, nowocześni, cywilizowani, światli, bazujący na całej kulturowej spuściźnie własnej przeszłości, biali Europejczycy. Zostawimy za sobą tysiące ton gnijącego słoniowego mięsa, niemożliwy do wyciszenia ryk cierpienia całej populacji kraju oraz miliony trupów rdzennych mieszkańców Konga. Miliony. Trupów. Dla gumy i małych, kościanych figurek. Wyobrażacie to sobie? „Jądro ciemności” powstało w wyniku prawdziwego doświadczenia tego, co my z trudem musimy sobie właśnie wyobrażać. Ale nie jest tylko krytyką europejskiego kolonializmu. 

Fabuła jest raczej znana. Na pokładzie statku „Nellie”, cumującego nad Tamizą, trójka mężczyzn słucha relacji niejakiego Charlesa Marlowa, marynarza, który, podobnie jak Conrad, spędził jakiś czas w Wolnym Państwie Konga. Opowiada on tym jak to, zatrudniony przez jakąś belgijską faktorię, udał się parowcem w górę rzeki Kongo, wraz z kilkoma białymi współtowarzyszami i trzydziestoma czarnymi ludożercami, występującymi w charakterze siły roboczej. Jego zadaniem było odnalezienie pewnej placówki tejże faktorii – tej najdalej schowanej w dżungli, w samym sercu ciemności. Marlow miał dotrzeć do jej zarządcy, agenta faktorii o nazwisku Kurtz, który zajmował się pozyskiwaniem kości słoniowej, ale od jakiegoś czasu nie ma z nim kontaktu. Marlow podczas podróży wgłąb mrocznej dżungli spotyka ludzi, w ustach których Kurtz urósł wręcz do rangi jakiejś mitycznej postaci. Wszyscy, którzy mówią o Kurtzu, przedstawiają go jako półboga niosącego kaganek cywilizacji w głąb nieprzeniknionych ciemności dziczy i barbarzyństwa. Jest on pewną ideą, teoretycznym konstruktem, mającym usprawiedliwić obecność Europejczyków w Afryce.

Marlow jednak widzi na każdym kroku, że za wielkimi i wzniosłymi hasłami o konieczności krzewienia zachodniej kultury na Czarnym Lądzie, stoi prywata, okrucieństwo, chciwość i przemoc. Biali koloniści nie przybyli tu, aby nieść światło – są tu po bogactwa i łupy, są, aby hołdować swoim najniższym instynktom. Ulegają ciemności, która tkwi w ich wnętrzu. Ciemność ta, tutaj, w Afryce, w miejscu, gdzie nic już jej nie trzyma w ryzach, gdzie nie ma zewnętrznego ciśnienia obyczaju, praworządności i strachu przed konsekwencjami działań, wypływa na wierzch. Epicentrum mroku stanowi ta ostatnia placówka, przyozdobiona odciętymi głowami tubylców, śmierdząca krwią i tętniąca dźwiękiem bębnów, przy których lokalni władcy plemion tarzają się u stóp Kurtza – swojego kacyka, oprawcy, boga.

Podróż Marlowa do koszmarnego królestwa w głębi dżungli, ta „podróż ku prapoczątkom świata”, jest też jego podróżą w głąb samego siebie. Jest pewnym sprawdzianem, który Kurtz oblał. Dżungla opisywana jest w powieści jako pewien byt wymykający się językowemu opisowi. Jest archetypicznym „nieznanym”, gdyż poznać możemy tylko to co potrafimy opisać. Tubylcy są kłębiącą się masą rąk, nóg i głów, bezrozumnym żywiołem, fraktalnym bytem, gdzie jeden Murzyn to to samo co tysiąc Murzynów, milion Murzynów. Europejczycy przybywający do Afryki i stający oko w oko z takim światem (a dokładnie tak zinterpretowanym przez nich światem) zauważają, że kompasy moralne nie tyle przestały funkcjonować, co ujawniły swą pewną dziwną cechę – za ich poprawne działanie odpowiada jakaś siła wynikająca z pewnych narzuconym norm cywilizacyjnych. W Europie nie możesz pozwolić sobie na wszystko to, co ci się żywnie podoba. Nie potrzebujesz tego, chyba, że jesteś zwyrodnialcem i psychopatą. 

W Afryce możesz wszystko i nie poniesiesz za nic konsekwencji. Gorset pęka a uwolnione cielsko zdradza o sobie przerażającą prawdę – taką którą wypieraliśmy przez cały czas poza Afryką. Dopiero ta gigantyczna i nieposkromiona dzicz ją ujawniła, zmusiła nas do zajrzenia w głąb własnej duszy, zmusiła do podróży ku naszej prawdziwej naturze. Ta prawda dotarła do Kurtza bardzo wcześnie, a ten ją zaakceptował – dopiero słynne: „Horror! Horror! Horror!” na łożu śmierci jest pewną formą przyznania się do błędu, czymś w rodzaju spowiedzi wykrzyczanej światu. Marlow przejrzał się w ciemności, która paradoksalnie rzuciła na niego światło i dzięki temu również dostrzegł ową prawdę – lecz od niej uciekł, wyparł ją i wrócił do fikcji. Bo być może wydaje się nam, że jeśli będziemy silni to w warunkach absolutnej wolności do czynienia wszystkiego bez żadnych konsekwencji, nie damy się skorumpować. Że gdzieś tam w środku tkwi w nas człowiek. Marlow nie tyle oparł się pokusie ciemności poprzez zawierzenie swojej wewnętrznej sile i naprawienie zepsutego kompasu moralnego, co znalazł resztki sił, aby zaakceptować prawdę, że to niemożliwe. Że ludzie to bestie a cywilizacja to fałsz. I życie w tym fałszu to po prostu konieczność.

„Jądro ciemności” zostało napisane i opublikowane na samym początku dwudziestego wieku. Wieku, w którym doszło do największych potworności w dziejach świata i to w samym sercu cywilizacji a nie w kongijskiej dżungli. Tak jakby złudzenie, w które zapadł się Marlow, zaczęło się rozwiewać – szkoda tylko, że ludzie-chochoły nie potrafią uczyć się na błędach i wyciągać wniosków z przeszłości. W świetle tych wydarzeń, treść utworu Conrada nabiera cech profetycznych, uniwersalnych i wychodzących daleko poza krytykę belgijskiego koszmaru w Wolnym Państwie Kongo.

Tytuł: Jądro ciemności
Tytuł oryginalny: Heart of Darkness
Autor: Joseph Conrad
Tłumaczenie: Jędrzej Polak
Wydawca: Vesper
Data wydania: październik 2009
Rok wydania oryginału: 1902
Liczba stron: 172
ISBN: 9788361524557