W kleszczach lęku

W oryginale z 1898 roku młoda guwernantka, opiekująca się dwójką sierot, została poddana „dokręcaniu śruby”. W polskim tłumaczeniu Witolda Pospieszały ściskana jest coraz bardziej „kleszczami lęku”. W zasadzie chodzi o to samo – o narastające sukcesywnie napięcie i uczucie grozy.

Pan Douglas, starszy angielski dżentelmen, podczas wigilijnej nocy, odczytuje swoim zgromadzonym gościom pewien notatnik. Są to zapiski młodej guwernantki, która postanowiła uwiecznić w ten sposób swoje przeżycia w pewnej wiktoriańskiej posiadłości. Pracowała tam jako opiekunka dwójki dzieci - kilkuletniej Flory i nieco starszego Milesa. Ich prawny opiekun zostawia ją w rezydencji w towarzystwie dzieci i starszej pani Grose – wieloletniej pomocy domowej. Guwernantka utrzyma pracę pod warunkiem, że niezależnie od tego co się będzie działo, sama poradzi sobie z przeciwnościami losu. No i właśnie - zaczyna się coś dziać.

Młoda kobieta zaczyna widzieć zjawy, których nie widzi nikt inny poza nią. Gdy opisuje ich wygląd pani Grose, ta rozpoznaje w nich poprzednią opiekunkę dzieci oraz byłego kamerdynera – dwa obmierzłe i podstępne indywidua, których prawdopodobnie łączył potajemny związek. Co gorsza, wszystko wskazuje na to, że dwa widma wzięły na cel wychowanków narratorki i ich niewinne dusze. Śruba się przekręca, kleszcze się zaciskają, napięcie narasta. Otóż dwójka słodkich dzieci, wedle słów zapisanych w notatniku, zaczyna pokazywać swej opiekunce drugie oblicze, zza ich uśmiechniętych twarzy zaczynają przezierać demoniczne maski.

Notatnik, który czyta pan Douglas, jest wielce subiektywnym i emocjonalnym zapisem przeżyć młodej kobiety. Poprzez swą wrażliwość i wyolbrzymianie wszystkich zewnętrznych bodźców, staje się w pewnym momencie bardzo niewiarygodnym narratorem. I to jest najlepsze w tej powieści, to jest żyzna interpretacyjna gleba. Można tę powieść odczytać dosłownie, to co widzi guwernantka to naprawdę duchy, które naprawdę nawiedzają rezydencję w Bly - czyli można zaufać narratorce bezgranicznie. Tylko po co w takim razie to szkatułkowe zagranie? Po co czytamy o tym, jak to pan Douglas czyta nerwowe i rozedrgane, pierwszoosobowo pisane sprawozdanie? Z drugiej strony możemy uznać, że to wszystko, co zapisała guwernantka to rojenia młodego umysłu, odizolowanego od zewnętrznego świata. Klaustrofobia, zbyt duża odpowiedzialność, histeria. Po co w takim razie cała ta upiorna otoczka, po co akurat złowieszcze duchy? I jakim cudem pani Grose kojarzy te postacie w oparciu o opis guwernantki?

Gdy poszukałem w sieci analiz i opracowań tej skromnej objętościowo powieści, okazało się, że jest ich zatrzęsienie. Przeczytałem kilkanaście, żadna nie jest na tyle zuchwała, aby jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie o to, co tak naprawdę dzieje się w domu. Dlaczego? Bo tej odpowiedzi nie ma i według mnie jest to jedyny pewnik odnośnie fabuły. Czytelnik, który podąża wraz z narratorką w ciemność, jest skazany na ciągłą rewizję swoich dotychczasowych ustaleń co do natury wydarzeń w powieści. Miotany między interpretacją skrajnie nadnaturalną a całkowicie realistyczną, lokuje swe tłumaczenia gdzieś pomiędzy, w połowie drogi lub ze wskazaniem na jeden z biegunów – w zależności od osobistych preferencji i emocji. Postawiony jest tym sposobem dokładnie w tym samym miejscu co narratorka, staje się współodkrywcą tajemnic rezydencji w Bly.

Narratorka pisze pięknie. Tak pięknie jak jeden z najlepszych amerykańskich, literackich stylistów drugiej połowy XIX i początku XX wieku – niejaki Henry James. Długie i skomplikowane zdania, bogate metafory – wymagające skupienia i czasem wytrwałości, ale odwdzięczające się po przeczytaniu wrażeniem obcowania z literaturą z najwyższej półki. To nie jest powieść prosta, łatwa i przyjemna – jest wymagająca i nie akceptująca pojedynczego odczytu. Dokręca śrubę, trzyma w kleszczach, potęguje napięcie. Ja przeczytałem dwukrotnie i wiem, że wrócę jeszcze kiedyś.

Tytuł: W kleszczach lęku

Tytuł oryginalny: The Turn of the Screw

Autor: Henry James

Tłumaczenie: Witold Pospieszała

Wydawca: Prószyński i S-ka

Data wydania: marzec 2012

Rok wydania oryginału: 1898

Liczba stron: 232

ISBN: 9788378390725