Rozłąka

Urojona Separacja

Christopher Priest w każdej swojej książce zaprasza czytelnika do skomplikowanej gry, której zasady na początku są znane tylko autorowi. Gdy po pewnym czasie wydaje nam się, że już je poznajemy, autor znowu sprowadza nas na manowce ale tylko dlatego, że zazwyczaj dekodujemy te zasady na podstawie utartych, czytelniczych ścieżek. Nie inaczej jest również w wydanej ostatnio przez Wydawnictwo MAG książce o bardzo znamiennym, jak się okazuje, tytule - Rozłąka.

Książka ma formę opowieści szkatułkowej. Stuart Gratton, autor reportaży i dokumentów opisujących historię II wojny światowej otrzymuje od tajemniczej kobiety plik ręcznych notatek sygnowanych nazwiskiem Jacka L. Sawyera, pilota RAF. Nazwisko to jest znane Grattonowi, przewijało się już w jego poszukiwaniach materiałów do książek. To, co autor odkrywa podążając za podrzuconym mu tropem, mocno redefiniuje pojęcie historii alternatywnej.

Bo Rozłąka to właśnie na pierwszy rzut oka historia alternatywna. Uważny czytelnik zauważy to już od pierwszych stron, czujemy pewien dysonans poznawczy, który w trakcie czytania przybiera mocno na sile. Jack L. Sawyer opowiada historię swoją i swojego brata bliźniaka o identycznych inicjałach - Josepha L. Sawyera. Po zdobyciu medalu na olimpiadzie w 1936 roku, rozdziela ich nie tylko wojna i odległość ale również poglądy, oczekiwania wobec świata. Jack wstępuje do oddziałów RAF, zafascynowany działalnością Winstona Churchilla, natomiast Joe zostaje pracownikiem Czerwonego Krzyża jako zdeklarowany pacyfista i zapalony krytyk Premiera. Wszystko to dzieje się na tle wydarzeń prowadzących do prób negocjacji pokojowych pomiędzy Wielką Brytanią a III Rzeszą.

Jack L. Sawyer, który przekazuje nam swoją historię, czyni to sposób nie pozwalający nam na bezkrytyczne jej przyjęcie. Można by w tym miejscu przywołać definicję "niewiarygodnego narratora", rozwiązania narracyjnego stosowanego między innymi przez Gene Wolfe. Ale u Priesta ta niewiarygodność wynika głównie z konstrukcji świata przedstawionego, a nie przez cechy samego narratora.

Już pierwsze fabularne pudełko, które zamykamy mniej więcej w połowie książki, wyraźnie wskazuje, że światy, w których żyją bohaterowie - zarówno ten otwierający szkatułkę jak i ten w niej egzystujący - nie mogą być odpowiednikiem naszego, dobrze nam znanego. A gdy otwieramy kolejne pudełko, które stanowią notatki drugiego z braci (Joego) wymieszane z fragmentami książek, dokumentów z okresu wojny, okazuje się, że prosta definicja historii alternatywnej nie przystaje do tego, czego zaczynamy doświadczać. Bo Rozłąka to historia alternatywna mnoga, na dopalaczach. Jak w Welinie Hala Duncana zaczynamy przemieszczać się we współistniejących alternatywnych wersjach rzeczywistości, które nie posiadają jasno określonych granic. Te światy równoległe nie przypominają ułożonych na sobie kartek papieru, bardziej kilka rolek plasteliny o różnych kolorach, wymieszanych między sobą tak, że nie sposób odróżnić już koloru żółtego od zielonego.

Priest nie trzyma się również innej charakterystycznej cechy historii alternatywnej - punktu zwrotnego, od którego wydarzenia konkurencyjnej wersji świata zaczynają przebiegać inaczej niż w naszej. W Rozłące wymieszane światy pulsują razem w nierozerwalnym uścisku, nieustannie wzajemnie na siebie wpływając, pokazując nam historię, jaka mogłaby zaistnieć w wielu wariantach jednocześnie. Rzeczywistość w książce jest w ciągłej superpozycji, bez jakiejkolwiek perspektywy na kolaps, który ustaliłby jedną, obowiązującą wersję wydarzeń i powiedział czytelnikowi "tak to było dokładnie, zaczęło się od A, skończyło na Z". Jednakże takie, a nie inne podejście Priesta do narracji w książce jest celowe. Stoi za nim konkretna koncepcja.

Otóż w warstwie fabularnej książka opowiada właśnie o rozłące, o separacji, o rozdzieleniu. Można tu rozpatrywać pojęcie rozłąki na wielu poziomach. Bracia bliźniacy pomimo pozornej bliskości są rozdzieleni już na początku opowieści. Jack, lekkoduch, nie mający żadnego zdania w tematach politycznych czy społecznych, nie wychodzący poza swój mały świat, w którym dominuje najpierw sport, a potem chęć zostania pilotem, stwierdza już podczas pobytu na olimpiadzie, że nic go już poza tym występem na igrzyskach nie łączy z bratem. Joe, poważny, mocno samookreślony, o wyklarowanych pacyfistycznych zapatrywaniach, jest negatywem swojego brata bliźniaka. Dodatkowo rozdziela ich wojna, kłótnia światopoglądowa o natężeniu przekreślającym chyba szansę na porozumienie. Pojęcie separacji możemy przenieść również poziom wyżej, jako alegorię do politycznego wątku Rozłąki. Niemcy i Anglia, dwa podobne, germańskojęzyczne narody pod przywództwem dwóch charyzmatycznych liderów, powinny koegzystować w harmonii. Dzieli je jednak każda możliwa płaszczyzna społeczno-polityczna, kraje te trwają w nieustannej walce.

Priest pisze o pewnym paradoksie - takie bliźniacze twory (czy to ludzkie, czy geopolityczne) są z samej swojej natury obdarzone jednocześnie dążeniem do zachowania wzajemnej równości, jak i do budowania konkurencyjnej przewagi, walczą o własną autonomię przy jednoczesnej próbie utrzymania obopólnej zależności, gonią za separacją, chcąc równolegle zachować więź. I to właśnie ten paradoks, ta sprzeczność stanowi sedno książki. Każda separacja, rozłąka, to tylko urojenie. Bracia, pomimo rozdzielenia, ostatecznie wchodzą wzajemnie w swoje role, dzieląca ich odległość, niezrozumienie jest niczym w porównaniu z siłą kreującą wspólny mianownik ich istnienia. Bo czy w świecie, który zbudowany jest z nierozłącznych, przeplatających się poziomów egzystencji, wymieniających między sobą swoje składniki, prawdziwa separacja jest w ogóle możliwa?

Wydawnictwo MAG potwierdza Rozłąką klasę swojej sztandarowej serii. Pozostaje tylko mieć nadzieję, że Christopher Priest zaprezentuje się polskiemu czytelnikowi ponownie, bo sama tylko Rozłąka ustawia autora wysoko w rankingu twórców fantastyki.

Recenzja zamieszczona pierwotnie na Szortal

Tytuł: Rozłąka
Tytuł oryginału: The Separation
Autor: Christopher Priest
Tłumaczenie: Robert Waliś
Wydawca: MAG
Data premiery: czerwiec 2015
Liczba stron: 416
ISBN: 9788374805421